GEORGE ENESCU BALANCEREND TUSSEN TITANEN

Hoewel Enescu een gebroken relatie had met zijn communistisch vaderland, toonde de Roemeense overheid reeds in 1958 zijn waardering voor deze componist door het naar hem vernoemen van het Staats Philharmonisch orkest van Boekarest, diverse competities en straatnamen.

Enesco had een buitengewone waaier van muzikale interesses. Zijn composities zijn sterk beïnvloed door volksmuziek terwijl zijn stijl neo-romantisch was. In zijn tijd als violist bereikte hij eenzame hoogten en internationale erkenning. Na het einde van de Eerste Wereldoorlog maakte hij lange concertreizen als violist en dirigent. Daarnaast doceerde hij tevens viool in Parijs, waar tot zijn leerlingen de top violisten behoorden van de volgende generatie zoals: Menuhin, Grumiaux, Gitlis en Ferras.

Minder bekend is dat Enescu ook een fascinerend pianist was. Dankzij de herinneringen en anekdotes van tijdgenoten die hem aan de piano hoorden, met helaas de weinige overgebleven opnames, ontdekken we een manier van piano spelen met een uiterst verfijnde, expressieve, levendige en intense klankervaring.

Enescu is moeilijk te plaatsen voor de gewone muziekliefhebber. Begrijpelijk omdat hij tussen de explosieve muzikale ontwikkelingen van zijn tijd stond. Nog met een been in de Duitse romantiek en doordrongen van zijn nationale folklore maakte hij in Parijs tijdens zijn studie kennis met het impressionisme.  Gabriel Fauré en Jules Massenet waren zijn docenten. Parijs, als culturele smeltkroes bracht hem ook in contact met avant-garde componisten als Strawinsky . Maurice Ravel (tevens een studiegenoot) behoorde tot zijn vriendenkring. De twaalftoons muziek van tijdgenoten Arnold Schoenberg, Webern en Alban Berg baarden opzien en zijn Enescu zeker niet ontgaan. Het bijzondere is dat Enescu als componist binnen deze turbulente ontwikkelingen een eigen stijl wist te vinden en op zijn beurt componisten als Olivier Messiaen kon inspireren, vooral daar waar het klankschilderingen betrof.

Enescu de violist

Het is niet nodig verder uit te wijden over Enescu’s reputatie als violist, hij is nog steeds ‘de standaard’ voor alle grote violisten van onze tijd. Menuhin en Grumiaux (beide leerlingen van Enescu) verwezen vooral naar de hoge muzikale en intellectuele waarden van zijn spel, in combinatie met virtuositeit. Hij zag zijn carrière als violist alleen als een middel om zijn muzikale wereld tot uitdrukking te brengen. Alles dat in verband gebracht werd met “solist” en virtuoos zijn verafschuwde hij evenals sterallures. Enescu creëerde nieuwe waarden en normen binnen de muziek waarbij expressie en klankkleur boven alles stond. De verworven internationale faam gaf Enescu tal van gelegenheden tot het geven van interpretatie lessen o.a. aan de École Normale de Musique en de École Instrumentale “Yvonne Astruc” in Parijs, Accademia Musicale Chigiana in Siena , University of Illinois (USA), The Mannes Music School in New York, in Brighton en Bryanstone (UK) etc. Hij doceerde compositie aan de Harvard University in Cambridge, Massachusetts (USA) en aan het Conservatoire Américain de Fontainebleau (France).

Yehudi Menuhin, Christian Ferras, Ivry Gitlis, Ida Haendel and Arthur Grumiaux waren slecht enkele van de studenten die onder zijn leiding tot de wereld top gingen behoren.

De jonge Enescu startte zijn vioolstudie op 4 jarige leeftijd met Zigeuner violist Nicolas Chioru als leraar. Vervolgens stuurde zijn vader hem naar het conservatorium in Iași waar hij werd voorgesteld en vervolgens moest voorspelen voor zijn nieuwe docent Claudella. Toen de nieuwe pupil werd opgedragen voor Claudella te spelen antwoordde hij zelfbewust: “speel jij voor mij, ik wil weten wat je kunt en wil eerst weten of ik iets van je kan leren”.

Romanian Rhapsody, New Romanian Symphony Orchestra, conductor Raymond Janssen

Enescu’s Guarnieri ‘De Kathedraal’

Het is zeker boeiend om te kijken naar de viool die Enescu bespeelde. Reeds op 16 jarige leeftijd werd door een stichting het benodigde geld verzameld om de jonge en veel belovende Enescu te ondersteunen bij zijn loopbaan. Met het bijeengebrachte bedrag van 9000 franken, aangevuld met nog 10.000 franken door Enescu’s vader werd een Guarnieri viool gekocht- bekend onder de naam ” de Kathedraal “. Guarnieri is samen met Stradivarius de vioolbouwer die de meest begeerde instrumenten bouwde in de 16e en 17e eeuw. Ook Paganini bespeelde een Guarnieri genaamd “Il Canone”. (Enescu bekende dat hij eigenlijk liever een Stradivarius had willen kopen) Guarnieri bouwde unieke instrumenten die tot op de dag van vandaag fel begeerd en alleen voorbehouden zijn aan de top violisten. Ook de “Vieuxtemps” Guarneri is een instrument van de gelijke vioolbouwer en genoemd naar zijn bespeler de Belgische viool virtuoos Vieuxtemps. Dit instrument bracht onlangs op een veiling 18 miljoen dollar op. Het instrument werd later ook bespeeld door Yehudi Menuhin, Itzhak Perlman en Pinchas Zuckerman. Het is zeker tragisch dat de vioolbouwer Guarneri het einde van zijn levensdagen moest slijten als herbergier om aan zijn primaire levensbehoeften te kunnen voldoen. Enescu’s viool de “Kathedraal” werd door zijn echtgenote geschonken aan de Roemeense staat en werd niet meer door andere violisten bespeeld totdat in 2008 werd besloten het instrument te restaureren. De vioolbouwer Paul Onoaie uit Cluj restaureerde het instrument, wist de diepe sonore klank te behouden en schatte de waarde op 2 miljoen dollar. ( andere bronnen vermeldden 8 miljoen dollar) De befaamde violist Nigel Kennedy wisselde in 2009 tijdens een concert zijn Stradivarius om Enescu’s instrument opnieuw te bespelen. Het Ministerie van Cultuur besloot middels een vioolcompetitie het instrument aan de jonge Roemeense violist Gabriel Croitoru in bruikleen te geven voor 3 jaar zodat Enescu’s viool weer opnieuw op het podium te beluisteren valt.

Roemeense componisten tijdens het communisme

Hoe strenger de dictatuur, hoe meer respect voor hun muziek. Nergens anders is de ideologische aanpassing van de muziek zo consequent en wetenschappelijk aangepakt als in de Sovjet-Unie en de Volksrepubliek Roemenië. Terwijl de componisten uit de Sovjet-Unie een internationale belangstelling verkregen vond de controle van de Roemeense muziek plaats in een hermetisch gesloten proces en kwam er weinig informatie in het buitenland terecht. De nieuwe maatstaf voor de ontwikkeling van een nieuwe niet traditie gebonden muziek was het door Chrennikov bedachte “Socialistisch Realisme” Dit werd de nieuwe toonaangevende kunst- en literatuurstroming in de Sovjet-Unie, en werd opgelegd aan het gehele toenmalige Oostblok . De eind jaren ‘40 opgerichte commissie, “Unie voor Sovjet Componisten” , met als doel de “regulering van artistieke creatie” zag met uiterste precisie toe dat alle regels nageleefd zouden worden. Het niet nakomen van de reglementen kon leiden tot ontslag, arrestatie en dwangarbeid tijdens de bouw van het Donau-Zwarte Zee kanaal.

Een groot deel van de Roemeense componisten onderworpen zich aan de nieuwe regels uit angst voor marginalisatie. Zij componeerden nu muziek voor massa manifestaties en lofzangen op het communisme. Enkele componisten ignoreerden de partijvoorschriften en namen de sancties op de koop toe. Enescu’s studenten Pascal Bentoiu en Stefan Niculescu, beide geboren in 1927 in het toen nog Koninkrijk van Roemenië, begonnen hun muzikale carrière onder zeer vergelijkbare omstandigheden en werden gekenmerkt en sterk beïnvloed door de muziek van George Enescu, door Roemeense folklore, Byzantijnse muziek en tevens door de West-Europese avant-garde van de naoorlogse periode. Ondanks deze gelijkenissen, ontwikkelden ze nieuwe systemen en methoden met een eigen individuele muzikale taal. Ze creëerden de brug tussen Oost en West, tussen traditie en toekomst. Ondanks het verbod hun werken uit te voeren hebben beide componisten een omvangrijk oeuvre op hun naam staan en werd Ştefan Nicolescu door György Ligeti als een van de grootste componisten van zijn tijd gezien.

Het communistische regime en Enescu

Enescu mag zich de grootste Roemeense componist aller tijden noemen. Zijn indrukwekkend werk heeft hem terecht een prominente plaats verschaft in de 19e en de 20e eeuwse geschiedenis van de muziek. Echter, Enescu’s karakter verbleekte in vergelijking met zijn artistieke dapperheid. Politiek onwetend, niet geïnteresseerd en aangemoedigd door zijn echtgenote heeft hij zich geheel laten misleiden waardoor hij ongewild een soort persoonsverheerlijking heeft geërfd door het cultuurbeleid van het communistische regime. Historici wilden het leven van Enescu nader bekijken en doken in de archieven. Ze kwamen erachter dat Enescu samengewerkt heeft met het communistische regime dat rond 1945 in Roemenië startte met de steun van het Sovjet leger. Enescu was een doelwit, zoals de meeste, zo niet alle intellectuelen een doelwit waren in de vroege jaren van 1950. Hij was een doelwit ondanks het feit dat hij Roemenië verlaten had. Een voor Roemeense ballingschap ongebruikelijke manier maar toch heel gewoon voor een intellectueel in de late jaren 1940. Enescu, die niets van politiek wist, liet zich door het communistische regime manipuleren op een zeer agressieve manier onder andere door middel van een aangeboden tournee in de Sovjet-Unie. Na thuiskomst werd hij benoemd tot afgevaardigde van de communistische partij. Deze situatie was ontstaan tijdens het eerste parlement aan de hand van de enorme verkiezingsfraude van 1946. Tijdens een tournee in de Sovjet-Unie was hij verbaasd en enthousiast over hoe hij werd ontvangen. Concertzalen waren tot aan de nok toe gevuld, de mensen waardeerden hem en hij speelde met violist David Oistrakh. Zodra hij terug kwam in Roemenië werd hij op een bijna misdadige manier gedwongen propaganda te maken voor de communistische partij. Hij werd gedwongen om arbeiders toe te spreken evenals vergaderingen van de Roemeense vereniging bij te wonen. Dit alles in dienst van de betrekkingen met de Sovjet-Unie waarbij hij iedereen over het succes van de cultuur in de Sovjet-Unie moest vertellen. Hij was een monarchist, een democraat en een aanhanger van het Westen, maar te naïef om het propagandaspel te doorzien. Verstrikt in het communistische web mocht hij Roemenië verlaten voor een tournee in VS waarvan hij nooit meer is teruggekeerd.

Anekdote:

Als tegenprestatie voor een bewezen dienst werd George Enescu door een invloedrijke landgenoot gevraagd zorg te dragen voor de muzikale carrière van zijn zoon, die de ambitie had een groot violist te worden. Helaas, de jongeman was niet echt begaafd, maar aangezien Enescu zijn belofte wilde nakomen is hij overeengekomen de jonge violist onder zijn hoede te nemen. Hij probeerde met veel moeite maar vergeefs om de jonge violist te leren spelen. Door zijn contacten en zijn intentie te onderstrepen was Enescu er in geslaagd om een debuut concert voor hem te regelen in de Salle Gaveau in Parijs. Omdat hij niet de moed had om een professioneel pianist te vragen om de matig begaafde violist te begeleiden nam Enescu zelf deze ondankbare taak op zich. Voor aanvang van het concert, vroeg hij aan het publiek of er iemand bereid zou zijn om hem te helpen de pagina’s te draaien. Alfred Cortot, op dat moment de meest bekende pianist in Frankrijk, bood zich meteen aan. De recensent schreef het volgende:

‘Het concert had een succes kunnen zijn wanneer de man die de pagina’s draaide aan de piano zou hebben gezeten, de pianist de viool had bespeeld en de violist de pagina’s had gedraaid’.

Raymond Janssen voor het Roemenie magazine 2015