April 3, 2016
EEN GEVAL VAN MISTAKEN IDENTITY- ROMA-ZIGEUNERMUZIEK
Het denigrerende woord zigeuner, zigeunermuziek laat zich bijna niet vermijden omdat het voor ons zo ingeburgerd en gemakkelijk op de tong ligt. We spreken dan wel over een volk met een sterke identiteit en een boeiende culturele achtergrond, zelfstandig en nog steeds niet passend in het algemeen aanvaarde systeem, waar wij hen ook graag vanuit politiek oogpunt in willen onderbrengen. Zelf worden ze liever Roma genoemd. Wat zijn Roma’s? Een geval van Mistaken Identity … of, wie zijn dat eigenlijk? Tziganes, gipsies, zigeuners, Gitanos, bohemiens, Egyptenaren……
Historisch gezien hebben de Roma aangetoond niet erg geneigd te zijn zich nader te verduidelijken tegenover de gadje (hun term voor niet-Roma). In het middeleeuwse Europa voorzagen veel Roma vrouwen in hun eigen levensonderhoud door middel van waarzeggerij, maar dat liet de gadjé tenslotte doen geloven dat zij, de Ro- ma’s, een plot met de duivel hadden, wat weer resulteerde in het zoveel- ste stereotype: Roma’s freewheelen, leven gelukkig, vrij en zonder moraal. De werkelijkheid bleek anders. Dat wat waarschijnlijk begonnen is als een rei- zend bestaan in handel, is uitgegroeid tot een geforceerde mars door de na- ties met achtervolging door onbegrip en weinig respect voor hun identiteit omdat wij, de gadjé, er de vinger niet op kunnen leggen.
We weten uit taalkundige studies dat zigeuners (Roma) oorspronkelijk uit Noord en Midden India stammen. Het Romani of Romanes is de taal van de Roma. Volgens sommige wetenschappers dient men van meerdere talen te spreken, daar de verschillende stammen er zeer uiteenlopende dialecten op na houden. Analyse van het Roma- ni heeft aangetoond dat het verwant is aan talen in Noord India en Pakistan, zoals het Hindi en vooral het Punjabi. De taal is van oorsprong Indo-Arisch maar heeft Iraanse, Armeense, Griek- se en Slavische invloeden ondergaan met een groot aantal leenwoorden uit verschillende dialecten. Zo spreken de Roma/zigeuners van de Balkan dialec- ten, die nog alle acht naamvallen van het Sanskriet bewaard hebben. De zigeuners uit de Karpaten, die naast hun eigen taal voornamelijk Duits leerden, hebben afstand gedaan van hun eigen taal waardoor veel Roma/zigeuners elkaar niet meer verstaan.
Het startpunt van hun migratie begint ongeveer 300 vóór Christus, toen ze verhuisden naar Noordwest India en van daar naar Perzië, vanwaar zij zich vanaf ongeveer het jaar 100 na Chris- tus gaan verspreiden door Europa. De naam “Gipsy” ontstond rond 1400 vanwege hun donkere huidkleur en de veronderstelling dat zij uit Egypte kwamen.
De redenen voor de oorspronkelijke migratie zijn gissingen. Hun vervolging is wel een vaststaande zaak. Vijf- honderd jaar lang waren ze slaven in Walachije en Moldavië (die nu deel uit- maken van Roemenië) en werden pas uit deze slavernij bevrijd in 1856. Hun behandeling in Oost Europa was abominabel evenals in West Europa waar geseling, brandmerken en in sommige gevallen opknoping werden aangemoedigd. Ook nu nog leven ze met aanhoudende intimidatie en margina- lisering in zowel Oost als West Europa. De situatie blijft grimmig. De meeste Roma leven ver onder de armoede- grens, vooral in Oost Europa waar de getraumatiseerde economieën broedplaatsen zijn van oude vooroordelen. Honderden jaren hebben de Roma geleefd in hun tradities die hen gescheiden hielden van de gadjé. Tradities met eigen wetten en rituelen met als basis de begrippen rein en onrein, trouw en gehoorzaamheid. De traditionele Roma’s hebben hun eigen strenge rechtbanken waar vele soorten geschillen intern worden beslecht. De ultieme straf binnen deze rechtbank is veroordeeld te worden tot marimé, of- wel onrein, wat betekend uitgewezen worden uit de gemeenschap.
Door de eeuwen heen zijn de Roma erin geslaagd om te overleven op hun verstand en vaardigheden: paarden- handel, metaalbewerking, waarzeggerij, bedelen, en natuurlijk muziek.
Zigeunermuziek
Zigeunermuziek wordt vooral vanuit het lijf en het hart gespeeld. Lăutari werden ze oorspronkelijk genoemd of- wel viool- of luitspelers. Deze muziek is niet aan te leren, je kunt het alleen erven van vader op zoon, van genera- tie op generatie. Al op zeer jonge leef- tijd leren muzikanten het bespelen van een instrument. De enige echte Roma muziek is dan ook de muziek die de Roma spelen voor zichzelf, gezongen in het Romanes. Er wordt geïmproviseerd met versieringen als glissando’s en trillers die nergens in partituren geschreven staan. Ingewikkelde tempi in 5/8ste, 7/8ste, 9/8ste of 11/8ste maat wisselen elkaar af, vaak zelfs in één muziekstuk.
Deze muziek is voornamelijk vocaal en bestaat uit langzame klagende melodieën afgewisseld met snelle en opzwepende muziek die aanzet tot dan- sen. Deze snelle melodieën worden begeleid met handgeklap, tongklakken en houten percussie als lepels. De ba- sis van het ensemble vormt de baslijn net als in de jazz muziek. De eerste viool met zijn speciale sonore klank vanwege zijn zeer dunne bovenblad, speelt veelal solistisch en wordt door de andere spelers gevolgd. Typerend is het lang vasthouden van harmonische spanning die pas op het laatste moment ontladend oplost samen met het anticiperend ritme, dat eveneens als in de jazzmuziek een bepaalde swing teweegbrengt. In Roemenië treffen we ook de blaasorkesten. Fanfare Ciocărlia belichaamt alle bravoure en duizelingwekkende snelheid van de Roma-zigeuner brass band muziek, een traditie gegroeid uit de Turkse mili- taire bands die de Balkan overheersen onder de Ottomaanse heerschappij. Er is eigenlijk geen gemeenschappelijke muziektaal omdat in elk land waar de Roma’s neerstrijken zij invloeden van de plaatselijke muziek oppakken en integreren in hun eigen muziek, die op deze manier steeds levend en veranderlijk blijft. Een voorbeeld is de flamenco muziek en zelfs de samba in Zuid-Amerika die ook door de Roma’s is ontstaan.
Roma muziek heeft steeds tot onze verbeelding gesproken en was veelal een inspiratiebron voor klassieke componisten zoals Franz Lizst, Johannes Brahms, Béla Bartók en George Enescu. Operette componisten als Kalman, Lehár en Strauss hadden veel van hun favoriete werken niet kunnen schrijven zonder de inspiratie van de zigeuner- muziek, ook Verdi’s Il Trovatore zou zonder de inspiratie van deze muziek niet zijn ontstaan.
Later heeft ook de jazz muziek dankbaar gebruik gemaakt van de invloed van zigeunermuziek. De bekende gitarist Django Reinhardt integreerde als eerste deze muziek in de jazz samen met Stephane Grapelli in the Hot Club of France en samen bepaalden zij het jazz klankbeeld van hun tijd. Voor het grote publiek is sinds de film Latcho Drom (Goede Reis) van Tony Gatlif belangstelling gekomen voor de authentieke zigeuner muziek. Voor deze film maakte hij met zeven personen een lange reis door o.a. Roemenië, Hongarije en Egypte. Gatlif vertelt door middel van muziek en dans op trage maar aangrijpende wijze het verhaal van de Roma’s. Zeker een aanrader voor wie zich kan laten wegzinken in deze film, waarbij men al snel het gevoel zal hebben samen met deze mensen onderweg te zijn.
Bron: Michal Shapiro
Raymond Janssen voor het Roemenie magazine 2010
